AKAID
O lafi ‘AKAID’ tani mnozina taro lafi ‘AKIDEH’. Akava termini, avela taro koreno ‘AKD’, so ko slobodno prevod znachinela: ‘te pande chvori’. Akava lafi, anela amange o sledno znacaj: ‘kalbestar phanlo, konecno odluka, sar chvori silno te ove phanlo koj jek vjerovanje. “Kalbestar phanlo, te ane konechno odluka,”, akaleske vakerelape: ‘ITIKAD’. Isto agjar, o lafi: ‘IMAN’ isile isto znacaj.
Tegani; keda ka vekerelpe ‘Akida’, ki godi perela amengje o tochke, kola o Islamieti rodela oshtro – tochno - precizno hem silno te veruina. I islamsko ulema, akalengje vakergja ‘imanska shartija’. Sar na primer:
• Ametu Billahi – Veruinava ko Jek - Jekutno Devel.
• Ve melaiketihi – Veruinava ko Devleskere melaikja.
• Ve kutubihi – Veruinava ko Devleskere bichalde lila.
• Ve rusulihi – Veruinava ko Devleskere bichalde pejgamberija.
• Vel jeumil ahiri – Veruinava ko sudno dive.
• Ve bil kaderihi hajrihi ve sherrihi minallahi teala – Veruinava ko kaderi, o loshnipe thaj o sukaripe tano taro Devel.
• Vel, ba’su badel meuti haqqun – O prozivuvanje palo meribe i cacipa.
• Eshedu en la ilahe illallah ve esh’hedu enne muhammeden abduhu ve resuluhu. – Svedochinava kaj nane vaver Devel sem o Allah (dz.sh.), hem o Muhammed (a.s.) tano Oleskoro robo hem pejgamberi.
Nakratko, akala tane o tochke kola svako jek polnoletno hem gogjaver muslimani thaj muslimanka, trebela cvrsto imani te kherel.
Avdive, ko medrese thaj ko islamska fakultetja, isi posebno naucno disciplina Akaid ili Usul’ud-Din, koja bavinelape e imaneskere temelensar. So olenge vakeraja ‘Ahkam’i aslijje’.
***
Lakin, te irangjem jek pogled ko ‘asre’i saadet’ - vakti amare Pejgambereskoro, ka dika kaj ko leskoro vakti, nijek islamsko naucno disciplina na sine modificirimi hem kodificirimi. Amma, sa ola sine prisutna sar sushtinsko realnost ki leskeri misija. O dokazi akaleske, sikavaja ko hadisi pendzardo sar ‘Dzibril hadis’ – kote o meleko Dzebrail (a.s.), avela ko sred medzlisi Pejgambereskoro (a.s.) otelotvorimo ko manushikano sifati, kote nikoj nashti te pendzarel ole, sem o Pejgamberi (a.s.). Ov beshela koch – kochjaja e Pejgambereja hem puchelale:
Dzebrail (a.s.): ‘Deman haberi so i o Islam?’
Pejgamberi (a.s.): ‘Islam tano te svedochine kaj nane vaver Devel sem o Allah (dz.sh.) hem o Muhammed tano Oleskoro pejgamberi, te k’ldine namazi, te ikere oruchi, te de zekati hem te dza ko hadziluko.’
Dzebrail (a.s.): ‘Deman haberi so i o Imani?’
Pejgamberi (a.s.): ‘Imani tano te veruine ko Devel, ko Leskere melaikja, ko Leskere kitapja, ko Leskere pejgamberja, ko sudno dive, thaj ki odredba basho shukar hem bilachipe.
Dzebrail (a.s.): ‘Deman haberi taro ihsan?’
Pejgamberi (a.s.): ‘Ihsan tano te khere ibadeti sar gibi dikeja e Devle! Iako tu na dikejale, te dzane kaj Ov tut dikelatu.’
(Akava hadisi prenesinela o Imam Buhari thaj o ostala, preporachinava te chitinen celo sluchka.)
Akale hadisestar dikaja kaj o islamska nauchna predmetja, kola avdive isiamen kedime ko jek lil, prisutna sine ko vakti asre’i sadet’ekse.
Taro prvo puchiba Dzebraileskoro: ‘Deman haberi soi o Islam?’ o Pejgamberi (a.s.) odgovoringja: ‘Islam tano te svedochine kaj nane vaver Devel sem o Allah (dz.sh.) hem o Muhammed tano Oleskoro pejgamberi, te k’ldine namazi, te ikere oruchi, te de zekati hem te dza ko hadziluko.’ – Akale odgovorestar, oformingjape - kompletiringjape celo jek naucno disciplina, ‘ilmu’l-Fikh’. So cesto ko amare kera araklola sar ‘ilmihali’.
Taro dujto puchiba Dzebraileskoro: ‘Deman haberi so i o Imani?’ o Pejgamberi (a.s.) odgovoringja: ‘Imani tano te veruine ko Devel, ko Leskere melaikja, ko Leskere kitapja, ko Leskere pejgamberja, ko sudno dive, thaj ki odredba basho shukar hem bilachipe.’ – Akale odgovorestar, oformingjape - kompletiringjape celo jek naucno disciplina, ‘Akaid ili Usul’ud-Din’.
Taro trito puciba e Dzebraileskoro: ‘Deman haberi taro ihsan?’ o Pejgamberi (a.s.) odgovoringja: ‘Ihsan tano te khere ibadeti sa gibi dikeja e Devle! Iako tu na dikejale, te dzane kaj Ov tut dikelatu.’ - Akale odgovorestar, oformingjape - kompletiringjape celo jek disciplina, ‘Ilmu’t-Tesavvuf’ so ZALOSNO, mashkar amende pogreshno prenesimo, vakerdo, tolkuimo hem pogreshno zivimo – pendzardo i sar tarikati.
Znaci, te trebela te ana jek opsto zakluchok, ka vakera kaj sa o islamska predmetja kola avdive araklona ko raftija ki jek islamsko biblioteka, sa ola sine prisutna ko vakti Pejgambereskoro, hem nishto, nisavo predmeti so postoinela ki islamsko shkola, nae neshto so nekoj pestar izmislingja.
***
O vrednos e akaideskoro!
Akaid, sar jek islamsko nauka, tani najvazno ko zivoto jeke muslimaneskoro! Oleja amen dzanaja soi pravoverno, a soi krivoverno. Me ka nevedinav duj hadisja kola ka ukazinen, kobor i vredno e akaideskoro dzandipe.
Huzejfe el Jeman (r.a.) vakerela:
‘Sare e Pejgambere puchenasine basho shukaripe, samo me puchava ole sine basho loshno, tari dar te na perav ko loshnipe. Vakergjum: ‘Ja Resulallah, zivingjem ko vakti bidzandipaskoro hem ko vakti loshnipaskoro. Pa o Devel dengja amen chest akale shukaripaja. Dali palo akava shukaripe ka avel palem bilachipe?’ Ov odgovoringja: ‘Va!’. A, me puchlum: ‘dali pal odova loshnipa aplem ka avel o shukaripe?’ Ov odgovoringja: ‘Va! Ama ka ovel sar dumani, meshimo loshnipaja!’ – ‘A savo loshnipa ka ovel odova?’ puchlum e Pejgambere. Ov vakergja: ‘Ka ovel narodo koj ka vodinen e narodo ko principja sprotivno mere sunnetestar! Tu ka dike lengjere bukja hem ka sudinelen.’ Me palem puchlum: ‘A dali ka ovel palem bilacipe, palo akava lacipe?’ Ov vakergja: ‘Va! – ka ovel manusha kola javno ka vikinen e narodo ko dzehennemeskere udara. Bilo koj so ka del khan, hem ka dzal dzi lende... ka ovel f’rdimo ko dzehennemi licno olendar.’ Vakergjum: ‘Ja Resulallah, opishin odole manushen!’ – Ov vakergja: ‘Ka oven amendar, ka keren lafi amare chibjaja.’ Me puchlum: ‘So naredineja mange, te doreslum olen?’ Ov vakergja: ‘Iker tu ko pobaro kotor muslimanja (najbari grupa muslimanengiri), hem ko lengoro vodachi.’ Me puchlum le: ‘A te nane ni grupa ni vodichi, so te kherav?’ Ov vakergja: ‘Ikertu podur tar odola razlichna sekte, pa te trebela parvartu korenencar taro kash, sa dzi kote na arakeatut e Devlea!’.
Isto agjar o Pejgamberi vakergja:
‘O Jahudie delingjepe ko 71 sekta. O Hristijanja delingjepe ko 72 sekte. A moro ummeti; ka delinelpe ko 73 sekte! Sa o 72 ka dzan ko dzehennemi, salde jek ka kurtarinelpe hem ka dzal ko dzenneti! – Odija grupa koj ikerelape ko odova so avdive Me ikeravaman mere ashabencar!’
Akala duj hadisja, dena amengje haberi taro fitne so ka pojavinelpe ko islamsko ummeti, so mashkar amende ka delinaamen ko razna akaidska frakcie. Sekoj ka povikuinel ko polo vjerovanje, hem ka tvrdinel kaj ov i ko pravo drom. Akaja fitna doborom ka ovel aktivno, so ka ovel sebepi te pojavinelpe bari zabluda, so olakoro sebepi phareste ka arakelpe o chachipa. Ko lafja e Pejgambereske: ‘...ka ovel sar dumani, meshimo loshnipaja!’ akava jasno potvrdinelape. Odoleske o Pejgamberi, preporachinela obichnone muslimanengje, koj nane olen sposobnost (nane strichna podgotvime), korkori te razdelinen o chachutno taro bangjardo drom, te sledinen i pogolemo grupa muslimanja hem te phandelpe ko olakoro imami. Se ko jek hadisi vakerelape: ‘Moro ummeti nikogash celosno nane te soglasinenpe ki zabluda!’.
Ko pravo vakti, i nauka AKAID, nastapinela ki scena sar predmeti kova tano tar baro korist ko spoznanie taro krivoverie dzi ko pravoverie. E akaideja, arakaja o chachutno drom dzi ko vecno spasdenie. Kratkone lafencar, o akaid, dela amen mir hem spokoj ki dunjaja, a bezbedno than ko ahireti.
Ko vakti ashabengoro.
O ashabja zivingje ko jek asavko vakti, keda o Kur’ani objavinelape sine postepeno. A odova znachinela kaj ola postepeno siklovenasine, odova so o Islam rodela olendar. I objava e Kur’aneskeri thavdelasine sine konstantno dzi ko Pejgamberoskoro meribe. Odoleske, shaj slobodno te vakera kaj e ashaben nasinelen but bari shansa te puchen e Pejgambere basho ispravno vjerovanje.
Dujto; e ashabengoro hajati sine konfuzno, o okolnostija so opkruzinenaolen sine na denasine vakti basho tefekkuri ki smisla basho imanska haikatja.
Trito, ko vakti ashabengoro, soavo problemi te pojavinelpe sine, ola direktno lenasine o odgovor taro izvor t.e. taro Pejgamberi (a.s.).
Palo Pejgambereskoro meribe, mashkar o ashabja panda svetinelasine e nubuvveteskoro nuri. Odoleske, keda i te pojavinelpe sine problemi, odova reshinelapesine kolaj, se lengere nitija sine chista. Odoleske, ko anglune vaktija, nashti te araka ihtiljafi ki akaidsko smisla, a akava znachinela kaj nashti te araka tekstualno zapis basho Akaid.
O prva ihtilafija.
• prva ihtilafja ko Akaid, pojavingepe ki krajka tar ashabengeri generacija. Sar so zavedingja o Imam Muslim, ko vakti Abdullah bin Omer-eskoro, (m.73/692) pojavinge pe o kaderijje (frakcija koja negirinelasine o kaderi).
• Ki istorija e islameskeri, i prvo buti so pojavingja ihtilafi ko Akaid, sine i tema basho ‘kader-i’ a odma dzi late pojavingjape i tema basho ‘Allaheskere s’fatija – atributija’, sar so zavedinela o Ibn Tejmijje (m. 728/1328). Prema leste, o prvo dzeno koj negiringja nekola Devleskere s’fatija sine o Dz’a-d bin Dirhem (m. 118/736). Akava stavi, olestar prevzemingja o Dzehm bin Saffan (m.128/745), so prema leste iklile o ‘Dzehmijje’.
• Vakergjem kaj ko anglune vaktija, nashti te araka ihtiljafi ki akaidsko smisla, ama prisutno sine o ihtilafi ko ‘Fikh’. Dzanaja kaj o izbor basho halife ko prva vaktija sine fikh’sko problemi, amma o Shie akava problemi andarga ole ko akaidsko smer.
• Isto agjar, jek taro bare sebepija te pojavinelpe ihtilafi ko amaro ummeti sine, o atentati e hz. Osmaneskoro. Palo akava iklolo o sukob ko Dzemel hem i vojna ko Siffin. Akala situacie kola mukle bare rane ko ummeti hem mule muslimanja taro muslimansko vas, sine sebepi te pojavinenpe nekola akaidska puchiba.
Angli amende isi jek ubistvo. O ubijco hem o mulo tano muslimani. A ko islam, mudarube tano gendo ko bare gjunahija ‘Gjunah’i-Kebir’. Tegani, odova koj izvrshinela o bare gjunahija ‘murtekibi kebire’, tari prizma imaneskeri ki savi sostojba tano? Tegani, iklola o puchibe: ‘So i Imani hem kola i oleskere granice?’ – Posle; odova koj tano katili (so mudargja nekas), dali sinele slobodno volja, ili odova sine jek kaderi so morasine te desinelpe?
• Jek taro sebepja, so andargje o ihtilafi ko amaro ummeti sine o shiribe e islamieteskere granice. Keda i islamsko drzava pocmingja te shirinel pe granice o muslimanja sine prinudime te zivinen e narodoja kola pripadinenasine ko razna relgie thaj kulture. Dali taro debate ili informativno pendzaribe vavere dinencar, andargja sebepi te ikloven but puchiba kola kuvenasine ki akaidsko tema.
• Isto agjar na trebela te bistra odova so i jek taro najbare sebepja basho ihtilafi ko amaro ummeti, a odova i tani i islamsko sloboda basho slobodno razmislibe. O Kurani direktno ili indirektno upatinela amen ko chitibe thaj ko razmislibe za te araka i sushtinsko poraka e Devleskiri.
• Isto agjar, palo Pejgambereskoro meribe, o muslimanja achile samo ko kontakt e Kur’aneja thaj o tekstija taro hadisja. Sporedindor akala sveta tekstija, sine prinudena te den tefsiri olengje. Ikerindor anglo jakja o faktori so o manusha tane razlichna ko razmislibe hem svakjanje realno i te avelpe ko razlichna zakluchokja.
Znachi, palo Pejgambereskoro meribe, o puchibe basho hilafeti, o vnatreshna voena konfliktija, sloboda basho slobodno mislibe, o avruno vlijanie ko muslimanja taro razna religije, filozofie hem kulture, sikavaja len sar sebepja te pochminel te iklol o ihtilafi, razdelba ko frakcie o ummeti e islamieteskoro.
Ikloibe e Ilm’i Kelameskoro hem o Mutezillijje.
Palo jek veko taro ideoloshka razlike hem palo pripremakoro stadium, shaj te zabelezina kaj pochminena te pojavinenpe o akaidska frke.
O istoricharja, zabelezinena kaj sebepi basho bijandipe e Mutezillij-engoro hem i pojava basho ‘Ilm’ul – Kelam’, sine jek rasprava ko Hasan el Basri-jaskoro medzlisi.
Jek manush, alo ko Hasan el-Basri-jaskoro medzlisi te puchel o hali e manusheskoro so kerela bare grevja ‘murtekib’i kebire’. Se o Havaridzijje vakerena kaj asavko manush tano kjafiri. O Murdzie vakerena kaj achola ko po imani. A kova tano leskoro mislenje manglja te puchel. Panda o Hasan el Basri nishto na vakergja, jek tar odova medzlisi o Vasil bin Ata (m. 131/748) nafrlingjape hem vakergja: ‘Murtekib’i kebire nane ni kjafiri ni mu’mini, ov i ko jek hali mashkar o kufuri thaj imani, ov i fasiko ‘el menzile bejnel menziletejn’. Iako e Hasan el Basri-jaskoro mislenje sine kaj asavko manush tano munafiko. Palo akava o Vasil bin Ata napushtinela o medzlisi pe hodzaskoro. O Hasan el Basri vakergja: ‘ittezil ena’ – (o Vasil napustingjaamen), leske hem leskere sledbenikongje vakerdilo ‘Mutezilli’.
O Vasil bin Ata thaj o Amr bin Ubejd oformingje i frka ‘Mutezillijje’. Ola, o akaidska hakikatja, pocmingje te tolkuinen ki osnova e gogjakiri. Olende i godi tano jek taro bukja koleja arakelape o chachipa. Ola, pocmingje te’vili te keren o muteshabih aetija-da ki osnova e gogjakeri. Akava umstveno dokazibe e imaneskere hakikatja, narechingjape: ‘Ilmu’l-Kelam’.
O Mutezillijje negiringje nekola sifatije e Devleskere, basho Murtekib’i kebire vakergje kaj tane ‘el menzile bejnel menziletejn’, ko akaid e gogja chivge ola sar sudijake ko than, imaneskere hakikatja, logikaja tolkuingje. Mutezillijje sar frka i tani logicarsko frka, vakerelape kaj pojavingjape sar rezultati tari grchko filozofija hem tar yabandziengeri kultura.
Ikloibe e ehli sunneteskoro ilmi kelami.
I pobari grupa tar islamsko ulema kola sledinenasine o menhedzi ‘Slefijje’, oshtro sprotivstavingje pe e Mutezillijengje. Sare ola jednolasna ule kaj o Mutezillijje tane ‘ehlu’l bid’at thaj delalet’. O selefijje, insistirinenasine kaj i godi nane korkori pestar sposobno te arakel o chachipa bizo ‘vahij’. I godi nashti te anlainel o muteshbih aetija kola nisar na smeinena ni te prevedinenpe, ni te’vili te kerenpe. Nego te veruinelpe ki lende bizo te perelpe ko teshbih (imaginacija). O selefijje, i logika totalno na prifatingje. Olengje jedino izvor sine samo o vahij.
Palo jektekvash veko, nekola taro ‘Selefijje’ osetingje potreba poro akaidsko stavi te potkrepinen logikaja. O Ibn Kullab el-Basri (m. 240/874) thaj o Haris al-Muhasibi (m. 243/857) postavingje o temelja te bijangjol o ehli sunnetsko ilmi kelam.
Ko pochetok taro shtarto veko, pojavinelape o Ebu Hasan el-Eshari koj dzi ko sarada besh sine Mutezillija, a posle kerela teuba hem iranelape ko selefijje. Ov pere dzandipaja destabilizirinfga e Mutezillijen hem ostala ehlu’l bid’at frke, negiringa o teshbih (Devleskiri imaginacija), o sifatja kola negiringje o Mutezillijje, dokazinga, ko tenzih ujdingja ko Selefijje, nubuvveteskere thaj ahireteskere teme chivgja ko Akaid, hem oformingja o klasichno ehli sunneteskoro ilmi kelami.
Dodeka o Eshari pere stavja shirinelasine ki Basra thaj ko Bagdat, paralelno ko Maveraunnehir, pojavingjape o Ebu Mansur el-Maturidi (m. 333/944) koj okolu peste sinele baro vlijanie. Ovda sine ki sredina mashkar o Selefijje thaj Mutezillijje samo so leskoro tolkuvanje sine po pashe dzi ko Selefijje.
O Eshari thaj o Maturidi so oformingje o ehli sunnetsko ilmul kelami, angleder sa, sinele kelamsko (logichno) metodi. Odnosno ko Akaidska teme upotrebinena i logika, hem upotrebinena o te’vil (tolkuibe). Znachi i ehlisunnetsko ulema, begendingja e Mutezillijengiri metoda ama ko nesave teme jasno delinenape.
Taro Eshariengiri hem e Maturidiengoro deluvanje, o Mutezillije sine rushime, a o Selefijje sa pohari hem pohari sinelen sledbenikja, amma ola t.e. o Selefije kontriringe e ehli sunneteskere kelameske da!
Pali pojava e ehli sunneteskoro ilmi kelami, ko islamsko ummeti voglavno 4 dvizenja achile so bavingjepe Akaideskere temaja:
1. Selefijje
2. Mutezillijje thaj vavera ehlu’l bid’at (Havaridzijje – Shija...)
3. Ehli sunnetska kelamdzie (Eshari thaj Maturidi)
4. Islamska filozofja.
Ki istorija e islamieteskiri, o frke kola pojavingje pe ki scena, te manglem te redina olen prma o pashipe ko Pejgambereskoro sunneti ka kera akaja klasifikacija: Selefijje – Maturidijje – Esharijje – Mutezillije – Filozofja.
Ehlu sunnet vel dzemat.
Ehli sunnet vel dzemaat – odola kola sledinena o drom e Pejgambereskoro thaj leskere ashabengoro. Chesto koristinelape ki skrateno verzija: ‘Ehli sunnet’. Ponekogash bashi lengje upotrebinelape o termini ‘Ehli hakk’.
Prema o Abdul Kadir Bagdadi (m. 429/1037) akala ofto grupe perena ko ehli sunnet vel dzemat:
1. O kelamska alimja kola na pele ko bid’ati.
2. Sevri, Evzai, Davudi Zahiri, bare fakihja hem lengere sledbenikja.
3. Muhaddisja.
4. O alimja taro lugat hem gramatika kola na pele ko bidati.
5. Imamja basho kiraet thaj o Mufessirja kola achile verna sunneteske.
6. Mutesherri Sufijje.
7. O Mudzahidja kola na delingjepe taro sunneteskoro drom.
8. O drzave thaj o thana kote shiringjape o ehli sunnetsko akaidi.
I islamsko ulema jednoglasno slozingjepe ko kriteriumja kola mora te ispolninenpe za te kuve ko ehli sunnet vel dzemaat a odola i tane:
1. O sveto (i dunjaja thaj sa so postoinela), nane iluzija ov i realnost. O manush tano sposobno akava realnost te svatinel.
2. O sveto (i dunjaja thaj sa so postoinela), i kerdo, sigorno isile Jek Sozdateli O Allah (dz.sh.)
3. E Devle isile razna sifatja kola na delinenape leskere zatestar (tar Leskoro lichnost).
4. O Devel ko ahireti ka dikelpe tari rik e vernikongeri.
5. O kaderi tano hako ama o manush nane prinudimo.
6. Pejgamberengiri mudziza hem e Evlijengoro keramet tano hako.
7. Kelamullah tano kadim (Devleskoro lafikeribe tano odsekogash) nae oformimo taro glaso hem bukve.
8. O ahiretska sluchke: Dzenneti, Dzehennemi, o mosti sirat, o hesapi, o mizani, shefati...hako i, o Dzenneti hem o Dzehennemi barabar pire narodoja tane vechna.
9. Palo Pejgamberi najvredno tano o Ebu Bekir, posle o Omer, posle o Osman, posle o Ali. O ashabija sare tane dostojna sajgijake.
10. Koj tano tari ehlikibla, sebepi leskere gjunahja kjafiri nashti te vakerelpe leske. Muslimaneske ‘kafir’ te vakerelpe, isi dar taro leskoro kufuri.
Ko akala kriteriumja potpolno slozingjepe trin dvizenja, Selefijje – Esharijje – thaj o Maturidijje, odoleske o ehli sunnet vel dzemat ofrminenale akala trin dvizenja.
Selefijje – Esharijje – Maturidijje.
Selefijje, akava lafi znachinela: ‘Anglune alimja, o phurane baare islamska lichnostija’. A ko Akaid, akava lafi znachinela: ‘muslimanja kola veruinena ko sa so i vahij, barabar e ‘muteshabih-ateja’ – bizo te perelpe ko teshbih hem bozo te kuvelpe ko te’vil’. Odnosno, akala muslimanja tane ‘ehli sunnet’i hassa’. Se bizi nisavi sumnja, odola kola direktno sledinena o akaid sar so sine e Pejgambereskoro thaj e ashabengoro, tane o Selefijje. O tabeinja, o mezhebska imamja, o bare fakihja thaj o muhaddisja ko Akaid sine Selefijje. Ko anglune vaktija, ko amaro ummeti sine samo o Selefi-sko Akaid. Dujto veko pali hidzra, bijandile o ehlu’l bid’atska frke kola usmeringje pe ki nauka. Palo trito veko tari hidzra, pojavingjepe o ehli sunnetska kelamdzije kola sigate celo islamsko sveto opkolingje pe staveja. Palo akala nastanja, o Selefijje znachitelno namalingjepe, ko svako periodi sineolen zastapnikja, ama sine but pohari hari na spram ehlu sunneteskere kelamska mezhepja Maturidijje thaj Esharijje.
O Hudzdzetul Islam Imal al-Gazali, ko leskoro lil: ‘Ildzamu’l avam an ilmi’l kelam’ navedinela 7 kriteriumja kola trebena te ispolninenpe za manush te ovel ko Selefi akida.
1. Takdis. – Akava znachinela te kerelpe tenzih e Devle, kaj ov i dur taro nekola osobine kola Oleske na dolikuinena, sar so i te kerelpe imaginacija kaj Ov tano materija ili kaj Ov tano slichno e stvoreniencar.
2. Tasdik. – Te prifatinelpe sa odova so o Kur’ani thaj o sahih sunneti dela haberi basho Anava thaj Sifatija e Devleskere. Hem te veruinelpe kaj ola opishinena e Devle prema odova so dolikuinela Oleske.
3. Azd’z. – Te priznainelpe kaj amen nasijem sposobna te halova o aetija kola tane muteshabih, kaj nadzanaja soj tani i namera e Devleskiri akalestar.
4. Sukut. – Basho te’vili e muteshabiheskoro nikas mate puchelpe.
5. Imsak. – Te izbeginelpe te delpe tolkuvanje basho muteshabih haberija. Te na prevedinenpe o muteshabih haberja, te nashelpe taro olengoro bukvalno znachanje.
6. Keff. – Ma te ove mislencar hem kalbeja ko muteshabih haberja.
7. Teslimi odolengje kola i tane ehlu’l ma’rifa. – Akava znachinela kaj o obicno muslimani trebela te sledinel o dzandipe so avela tero Resuli, ashabija, evlija’i-salihin hem ulema’i mutehassissin.
Esharijje.
Imam ebul Hasan el Eshari, barilo ko ochov-o Ebu Ali el-Dzubbai koj sine mutezillija. Akava sine voedno oleskoro uchiteli. O Eshari, dzi pire 40 bersh sine ko mutezillije. Keda leskoro ilimi resla ko vozvishimo stepen, jek dzumasko dive ki Basra-skiri dzamija javno iskazingja kaj iklola - napushtinela i frka mutezillijje. Ov, iranelape ko Selefisko akaidi ama ko nekola thana koristinela kelameskeri metoda. Ov ko po lil: ‘el-Ibane’ vakerela:
“Amaro stavi kova prifatingjem hem amaro mezhebi tano akava: ‘Prifatinaja sa so i ko Devleskoro Lil, Pejgambereskoro Sunneti, hem ko predanija kola resle taro ashabja, tabeinja, hem hadiseskere imamja. Posebno prifatinaja e Ahmed Ibn’i Hambeleskoro akaidi (o muj nuri, o stepeni ucho, i nagrada but te ovel oleskje). A odbinaja odolen kola leja ka sprotivstavinenpe.”
Akale lafencar ov ukazinela kaj tano ko akaid Selefija, ama sar so vakergjem isile tochke kote ov upotrebinela kelamsko metoda, kote kuvela ko te’vil. Znachi jedino razlika taro Selefijje dzi ko Esharijje achovela o te’vil.
Maturidijje.
Ebu Mansur el-Maturidi kova tano taro Semerkand, bijandilo 238/852. Baro Imami hem sovrsheno poznavachi e dineskoro. Odoleskje dobingja prekar: ‘Imamu’l Huda – alemu’l Huda’. Sinele silno vlijanie okolu peste. Pire deluibaja thaj pire lilencar braninelasine o ehli sunnet vel dzemaat a borinelape sine protiv o ehlu’l bid’at. Ovda sar o Eshari, o ehli sunnetsko akaidi braninelasine logicnone metodeja so znachinela kaj ovda prifatingja o ehli sunnetsko kelami.
O Alimja thaj o istrazuvachija vakerena kaj, Maturidijje korkori pestar nane mezhebi nego ov i o prodolzetok taro Ebu Hanifaskoro akaidsko dikibe. O Ebu Mansur el-Maturidi samo logikaja hem odoleja so i ando vahjeja, braninelasine odova so o Ebu Hanifa chivgja sar temeli. Prifatinelape kaj o Ebu Hanife tano Selefija ama isile tochke kote ov upotrebinela i metoda e kelameskeri.
Kratko pregled
O Maturidijje thaj o Esharijje oforminena o ehli sunneteskoro ilmi kelami. Avdive ola i najrashirime ki dunjaja sar akaidsko pravcija, sar ehli sunnet vel dzemat. O Esharijje thaj Maturidijje prifatingje i metoda e mutezillijengeri, logikaja te tolkuinelpe o imanska hakikatja, ama za razlika taro mutezillije, ola o sveto teksti: ‘Kur’ani thaj sahih Sunneti’ lenale za osnova kotar na smeinena te ikloven, so o mutezillije akava na zapazingje hem e logikake dengje prednost tar o sveto zapis. Odoleskje, o Esharijje thaj Maturidijje ko temeli tane jek. Ola i tane jek jekeske pashe mezhebja. Ola i tane ki sredina taro duj sprotivstavena mezhebja Selefijje hem Mutezillije. Agar so o Maturidijje i popase ko Selefijje za razlika e Eshariendar. A akava i sebepi so o Maturidi nasine but ko dodir e zalutime frakciencar, agar ov i akida rahati sistematiziringja. A o Eshari, sebepi but raspravija e zalutime frkencar, koristingja povekje o glavno oruzje ‘kelam’.
I razlika mashkar o Esharijje thaj Maturudijje.
O Esharijje thaj o Maturidijje vakergjem kaj ola i ko temeli jek, but i pashe mashkar peste se o dujda i ehli sunnetsko akida shiringje ilmi kelameskere metodeja – logikaja. I Ulema istrazindor akala duj akaidska pravcija arakle but hari tochke kote ola i ko ihtilafi. Nekola alimja vakerena kaj tane dzi ko 13 mesele kote ola isiolen ihtilafi. Eke nekola odolendar:
1. Maturidijje vakerena kaj manush poseduinela tikni posebno slobodno volja, ‘irade’i dzuz’ijje’ a o Esharijje vakerena kaj oj nane posebno nego o Devel kergjala.
2. Maturidijje vakerena kaj o loshno hem o bilacho shaj te razlikuinelpe gogjaja. Odnosno, neshto so i logikaja shukar naredinelape ko vahij. Neshto so i logikaja bilacho, zabranimo i vahjeja. – O Esharijje vakerena kaj neshto i shukar, soskje i naredimo e vahjestar. O loshnipa tha o bilachipa nashti te razlikuinelpe logikaja nego samo vahjeja.
3. Maturidijje vakerena kaj bizo vlijanie e dineskoro manush shaj te daznel kaj isi Devel. A prema o Esharijje odovanashti te ovel.
4. Prema o Maturidijje, e Devle isile posebno sifati ‘Tekvin’, a o Esharijje vakerena kaj o oleskiri mahana i andre ko sifati ‘Kudret’.
5. Maturidijje vakerena kaj o kafirja nane mukellef ibadeteja, hem odoleske nane te oven puchle thak kaznime. A o Esharijje vakerena kaj ola ibadeteja tane mukellef, ka oven puchle hem posebno ka kazninenpe so na andargje odova ko than.
Nakratko akala tane o mesele kote o Esharijje thaj Maturidijje isilen ihtilafi. Akala tochke tane doborom nebitna, so nashti te oven sebepi za akala duj akaidska pravcija te oven totalno razlichita! Odoleske da ola perena ko ehli sunnet veldzemaat.
Ehlu sunneteskiri geografija.
Selefijje.
– O imamja basho hadis, olengoro najbaro delo phanle sine ko Selefijje. Sar so sine prisutna sekogash ki islamsko istorija, o Selefijje avdiveda araklona ama ki tikni brojno sostojba. Ola najvekje i stacionirime ki Saudisko Arabija. Phanle ko Hambelisko mezhebi. (akaleskje potele ka kerelpe poprecizno lafi!!!).
Esharijje.
- Prema o istrazuvanje, ki dunjaja 91 % tane sunnije. 13% taro Malikijje; 33% taro Shafijje, nekova tikno delo taro hanefijje hem Habelijje ikerena o Esarisko akaidsko pravco. Stacionirime ko Magrib (Afrika), Endeluz (Shpanija), Hidzaz (arapska phuvja Meka Medina...), Sham (sirija).
Maturidijje.
- Vakerggjem kaj prema o istrazuvanje, ki dunjaja 91 % tane sunnije. A 53 % tane Hanefijje kola i Maturidisko akida. Stacionirime ko Koranipa, Balanska phuvja, Evropa, Sredno Azija, Indija, Kina, Eritre, thaj Habeshistan.
Avdisutno problemi e Selefiencar.
Ko vakti keda i Anglija koloniziringja o islamska phuvja, ola sinela sovrsheno institucija bashi shpionaza, za te ikerel i kontrola upral akala phuvja. Olengiri shpiunsko institucija, proizvodingje trin sekte ko islam kola ka sluzinen ko interes e anglijakoro. Ki Saudisko arabija finansiringja te bijangjon o ‘Vehhabijje’, Ko Horosan finansiringja te bijangjon o ‘Bahaijje’, a ki indija finansiringja te bijangon o Ahmedijje.
O Nedzdi Muhammed ibni abdul Vehhab sine keljardo taro shpioni ko anav Heper. Koleja ikalga pi sekta, a narekuingje ola ‘Selefijje’. Amma i islamsko ulema istrazingje olengiri akida, hem ola sikavdile kaj tane izmislime, odoleske pochmingje te vakeren olengje ‘Vehhabijje’ prema o osnovachi, sebepi te na melarelpe i ‘Selefisko’ mekteba kola sine phani ko Ahmed ibn Habel. Naj iteresno, o prva manusha kola gle protiv o Vehabijje, sine leskoro dat hem pral kola sine Ulema ko tadashno islamsko ummeti.
O Vekabijje manipuliringje e selefisko akidaja, agjar so o muteshabih haberja bukvalno prevedingje, hem vakergje kaj ‘Jed – tano Vas’... agar ola dengje materijalno opis e Devleskje. A za da avrijaldan te izgledinen kaj tane Selefijje, vakergje: ‘E Devle isile vas! Ama na kuvaka ko te’vil savo i odova vas.’ – Akava i chisto manipulacija, kote prvo e Devleske prepishinena ‘Vas’ – kuvena ko teshbih (imaginacija - materijalizacija), a posle vakerena kaj na kuvena ko te’vil. Agjar ola pele ko tedzsim (materijaliziribe e Devle) so celo islamsko ulama osudingje akava za kufur.
Vehabisko Akida:
Vakerela o Ibn Tejmijje ko: ‘Bejan Telbisi dzehmijje’, izdavachi Matbe’atul hukumeh, Mekka, komentar taro Abdurrahman ibn Kasim, stranica 111. tom no: 1.
“O Devel i vozdignimo upral o arshi, ki bukvalno smisla akale lafjengiri, a na ki smisla na ‘rang’ jada ‘stepen’.”
Ko isto lil vakerela: “Zapazimo i taro Selef hem taro Imamja, potvrdingje kaj e Devle isile granice (dzi kaj tano Ov). Samo so odola granice nikoj na dzanelo osven Ov.”
Ko ‘Bejan Telbisi dzehmijje’ 2/174 vakerela o Ibn Tejmijje: “Nikoj tari ulema navakergja kaj o Devel nane ogranochimo, hem nane ole telo. Ni pa nekoj vakergja kaj te negirine kaj e Devle isile telo tani obaveza. Naprotiv! Poveketo vakerena kaj obavezno i te prepishinelpe telo e devleskje.”
Vakerela o Ibn Tejmijje: ‘Ko puchibe so (o mrlaikja) piravena o arshi, isi duj mislenja: Ola piravena o arshi, a na odole koj i upral leste (o Devel). – Dujto: Ola piravena o arshi hem odolek koj tano upral leste (e Devle). - /Te’sis Fir Reddi ala easi tagdis, Ibn Tejmijje 1/565./
Ibn Kajjim el-Dzevzijje vakerela: ‘Isteva – mrdinela o Devel pe tanestrar, taro nisko ko uchipe, sar so premestinenape o bukja taro than ko than.’ - /kasidetu Nunijje, Ibn Kajjim el-Dzevzijje./
Ibn Kajjim el-Dzevzijje vakerela: ‘Kursi... tano than kote o Devel chivela pe pire.’ /Hadil ervah, Ibn kajjim. Str: 566./
Vakerela o Muhammed ibn Salih el Usejmin, ki dujto hudba ki dzuma 25.03. 1417 po hidzra: ‘Odova kas isile stelitsko antena ko kher, izneveringja odova so angja o Muhammed (a.s.), zabranimo i leskje o dzennet hadiseja taro Pejgamberi (a.s.). Akaja fetva potpishingja pe vasteja 28.03. 1417. h.
Vehabisko imami El Kanudzi vakergja: ‘Te sledine jek taro 4 mezhebja tano shirk!’.
O isto manush vakergja: ‘Ispravno i kaj i Havva kergja shirk, a na o Ademi.’
Ibn Tejmijje ko lil: Minhadzu Sunneh Nebevijjeh, kaj o Hz. Ali tano manush koj nadzanela so i pravda, hem leskiri jak sine ki fotela halifaske. Isto agjar ko isto lil, vakerela kaj e Pejgambereskiri chaj i Hz. Fatima (r.a.) sinela nifak (seme basho munafikluko).
O Ibn Tejmijje kritikuinelasine bite ashaben! Isto agar kritikuingja e Hz. Omereskere chave Ibn Omer. O Ibn Omer tergjolasine ko thana kote o Pejgamberi tergjolasine hem kldinelasine kote o Pejgamberi kldinelasine. O Ibn Tejmijje vakergja kaj akaja leskeri praksa legarela ko shirk! / Itikadu Siratul Mustakim. Ibn Tejmijje. Str: 389. Darul Marifeh – Bejrut./
Vakerela o Ali ibn Muhammed ibn Sinan: ‘O muslimanja! Nane te ovel ispravno tumaro islam, sa dikote na objavinena borba protiv o sufie! Borba protiv olende tano poprechi nego borba e Jahudiencar hem e Medzusijencar!.’ - /El Medzmul Mufid min Akidetit-Tevhid.
Vakerela o Ibn Baz: ‘Koj ka vakerel kaj i dunjaja tani ki trkalezno forma ov i kjafiri.’ /akaja fetva postoinela ko internet!/
Dazemati muslimin, akalengje o Muki maus da i ko shirk hem ko bid’ati!
)))Kastar lena o Vehabijje pi akida.
Dzemati muslimin, koj sine ko dodir e vehabiencar svedoko i kaj ola najveke na mangena te lichinen ko Jahudie ili ko Hristijanja. Odova i prema olende shirk! Ama jek terno amaro alimi, Sami Dzeko, tari Bosna koj momentalno i panda ko fakulteti ki Sirija, pishingja lil: ‘Vehabizam, najopsnija novotarija islama’ – ko odova lil, uporedingja e Jahudiengiri thaj e Vehabiengiri akida hem diken ko savo rezultati resla:
Slichnostija mashkar jahudisko thaj vehabisko akida
(1)
- Ko phurano zavet e Biblijakoro, (Tevrat), ko Llil e Kraljengoro 22/20 vakerelape: “Diklum e Devle sar beshela ki piri stolica a okolu Leste, levo thaj desno vojska nebesko.”
- Ki vehabisko akida tergjola: ‘Vakerela ed-Darimi: “Ko chachipe, Oleskiri stolica opfatinela o nebesija thaj i phuv. Ov beshela ki late, pa keda beshela, na achola than olate osven shtare naengje. Shunelape olatar krckibe keda Ov beshela. Isto sar so krckinela nevo sedlo. /Nakd Bishr Merisi, Osman ibn Seid ed-Darimi, str:74. Darul Kutubil Ilmijje./
- Vakerela o Ebu Ja’la el-Ferra: “O Allah tano ko Arshi a o Kursi tano than basho Leskere pire.” / Tabekatul Hanabile, Ebu Ja’la el-Ferra, str: 32 Darul Kutubil Ilmijje, prvo izdanie 1997.b.
(2)
- Ko Lil Postanok, 1/26 vakerelape: “Pa o Devel e manushe kergja prema Poro Liko. Prema o liko e Devleskoro, sar mursha hem dzuvlja stvoringja olen.”
- Vakerela o Et-Tuvejdziri: ‘O liko e manusheskoro tano prema o liko e Devleskoro.’ / Akidetu ehli iman, Hamud ibn Abdullah et-Tuvejdziri. Str: 27. Darul Liva, Rijad, Dujto izdnie. Ko pochetok araklola i pofalba e lileskiri kova dengja o Bin Baz.
(3)
- Vakerelape ko panchto Musaskoro lil, 5/4: “Muj mujeja o Devel kergja amencar lafi ko brdo.’
- Vakerelape ko Psalme 31/16: “Osjajin te Mujeja tire robon.”
- Vakerelape ko Nakd Bishir Merisi: “Sa o muja osven Leskoro ka preperen. A odova i najshukar, najshuzo, najsvetlo Muj. Leskoro Muj nane isto so i leskere vasta! Leskere vasta nane isto so i leskoro Muj! /Nakd Bishr el-Merisi, osman ibn seid ed Darimi. Str: 159.”
- hem panda vakerela: “I svetlina ko Nebesa thaj i Phuv, tani tari svetlina Leskere Muestar.” /Ko isto lil./
(4)
- Vakerelape ko panchto Musaskoro lil 5/24: “Keda ka iranaamen te shuna o glaso amare Devleskoro.”
- Ko lil postanok 3/8-10: “Sungje e Devle sar phirela ko Dzenneti, pa vakergja: Shungjum to zvuko ko dzenneti.”
- Vakerela o Ibn Tejmijje ko hovavno rivaeti, kaj o Musa (a.s.) keda sine vikimo taro kash o Musa sigjargja te odazivinelpe se sine ukorchimo hem smirimo odole Glasostar, pa vakergja: ‘Shunava to Glaso hem osetinavatut.” /Sherh Hadisin Nuzul, Ibn tejmijje str: 220. darul Asime, Rijad./
- Vakerela o Muhammed Halil el-Harras: “Leskoro Glaso tane o bukve thaj glasja kola shunena odola robija kova Ov mangjela.” / Komentar Kitabu-t-Tevhid, Ibn Huzejme, Muhammed ibn Halil el-Harras. Str: 138. Daru Da’vetis Selefijje.
- Vakerela o Muhammed ibn Salih el-Usejmin: “Ko akava i potvrda kaj Leskoro lafi keribe tano glaso hem bukva, se osnova basho lafi tano akava. Te vakergja Ov kaj kerela lafi, mora te kerela lafi glasoncar hem bukvencar.” / Fetva el Akide, Muhammed ibn Salih el-Usejmin str:72. Mektebus Sunne, 1992./
(5)
- Ko Ejjubeskoro Lil, 37/2 tergjola: “Shunen o gromi taro lekoro glaso koj iklola tar Leskoro muj.”
- O Ebu Ja’la vakerela: “Ov kergja lafi e Musaja pire voshtencar, a o Lil dengjale vas vasteste.” /Tabekatu Hanabile, Ebu Ja’la el-Ferra 1/32. Darul Kutubi Ilmijje./
(6)
- Ko Lil Ikloibe, 19/21: “A o trito dive o Devel ka beshel anglo celo narodo te tikenole.”
- Vakerela o Ibn Tejmijje: “O Devel svako rat hulela ko dunjajakoro nebo.” /Vasitisko Akida Ibn Tejmijje.
- Vakerela o Aid el Karni: “Hamdi Devleske koj beshela ko Arshi.”
- Vakerela o Hafiz el Hakemi: “O Devel hulela ko dunjajakoro nebo. Ovle ko svako nebo isile stolica. Keda hulela ko dunjajakoro nebo, Ov beshela ki Leskiri stolica hem opushtinela pire podlaktice a keda avela o sabahi ov Izdigninelape hem beshela ko Kursi.” /Mearidzul Kabul, Hafiz el Hakemi./
(7)
- Ko Lil Ikloibe, 20/10: “A o eftato dive o Devel odmoringjape.”
- Ko Vehabisko lil, Kirabu Sunneh vaklerelape: “Palo so kergja o Nebesija hem i Pguv, pashlilo upral po dumo.” /Kirabu Sunneh Hovavno prepishimo e Habeleske!/
(8)
- Ko Lil Ikloibe,15/6: “Ko toro desno vas tani Ti snaga, desnaja rushineja te dushmanen.”
- Ko lil Ezekiel 37/1: “Ki mande sine e Devleskoro vas.”
- Vakerela o Darimi: “O Devel potvrdingja kaj e Ademe odlkikuingja iznad ostala stvorenija, se nishto na kergja vaver sem leste astarindor ole pire due vastencar.” /Nakd Bishir el Merisi Osman ibn Seid ed Darimi str: 26./
- Vakerela o Muhammed ibn Salih el Usejmin: “Ko svako sluchaj, E Devle isile duj vasta bizi nisavi sumnja.” / el Adide Muhammed ibn Salih el Usejmin str: 90 Mektebu Sunne.
(9)
- Ko Evangelie prema o Marko, 19/16: “Tegani o Devel, so kergja lafi, Uzdigningja ole ko nebo, hem beshlja tari desno rig e Devlestar.”
- Ibn Kajjim el Dzevzijje: “Ko sudno dive o Devel ka chiven e Muhammed (a.s.) dzi peste ko Arshi te beshel.” / bedai\u Fevaid Ibn Kajjim 4/841./
(10)
- Ko Otkrovenie, 4/2-7 tergjola: “Odote nekoj sine ki kralsko stolica... odolestar mudarelasine o shimshekija, glasja, thaj grmiba... ki sredina hem okolu leste tergonasine shtar melaikja... O prvo sine sar lavi; Bujto sine sar terno Biko; Trito sar manush; o Shtarto sar orlo ko letiba.”
- Vakerelape ko Kitabu Sunneh: “Dikljale ki stolica taro zlato so legarenala shtar dzene: Meleko so izgledinela sar manush; Meleko so i zgledinela sar lavi; Meleko so izgledinela sar biko; Meleko so izgledinela sar orlo.” Diklale ki zeleno bafcha, teli leste zalatno prekrivachi.” / Kitabu Sunneh str: 35. Matbeatu Selefijje. Mekka 1349. H.b.
Esharijje, Maturidijje hem o Vehabijje spomnime ko hadisja!!!
Basho Esarijje:
O Esharijje thaj o Maturidijje, oforminena o najbaro dzemati ki dunjaja. O Ibn Madze prenesinela sahih predanie taro Enes (r.a.) kote amaro Pejgamberi (a.s.) vakergja: “Ko chachipe moro ummeti nane te slozinenpe ki zabluda, pa te diklen nesoglasnost, ikeren tumen ko najbaro dzemati!” / Ibn Madze – hadisi no: 3950./
O Esharie tane sledbenikja e ebu Hasn el Esharijaskere, taro pleme Esh’ari kotarko Jemen. Akava pleme tano spomnimo ko but hadisja kote kerelape lafi taro lengoro shuzo imani hem o ispravnost lengere mislimaskoro.
Prenesinelape taro Ebu Hurejre (r.a.), kaj o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Ka aventumengje o zitelja taro Jemen, ola i najkorisna manusha. Ola i najnezna vileja. Ko cacipa o imani thaj o mudrost tani taro Jemen.” /Buhari. hadisi no: 4377./
Isto agjar, prenesinelape taro Imran bin Husejn kaj vakergja: “Alo o pleme Benu Temim, (akava i pleme taro NEDZD!) ko Pejgamberi (a.s.) a ov olengje vakergja: “Prifatinen i ‘Bushra’ ej benu Temim! – Ola vakergje: ‘Ka prifatinasine te dengjan amen delo taro borbeno pleni,” – Izmeningjape o liko e Pejgambereskoro. Palo odova, ale manusha taro Jemen. O pejgamberi vakergja: ““Prifatinen i ‘Bushra’ koja na prifatingja ola o benu Temim! Pa vakergje: “Prifatinaja ej Allaheskoro resuli!”. / Buhari hadisi no: 4386.
Ko Kur’ani isi aeti: “O Devel ka avel narodoja koj Ov namgjelaolen hem ola mangjena Le.” /Maide 54./ - O Pejgamberi (a.s.) dengja tefsiri akale aeteske: “Odova i o narodo akale manusheskoro.” Pa kuvgja pe vasteja ko dumo e Ebu Musa el Esharija. / Tabjin kezbil Muftera fima nusibe ilel imami el Eshari, Ibn Asakir str: 49. - Musannef Ibn ebi Shejbe, no: 12311./
Vakerela o Ebu Hurejre kaj o Pejgamberi (a.s.) vakergja: “O imani tano ko Jemen a o kufuri tano ko Istok.” / Tirmizi no: 2243. 8/20; Muslim. No: 52. Buhari no: 5303.
Prenesinelape taro Ebu Am’r el Eshari kaj o Pejgambero (a.s.) vakergja: “Soj shukar o plemija el-Esed thaj Eshari na nashena tari borba ni pak chorena o borbeno pleni. Ko chachipe me sijum olendar a ola mandar.” /Tirmizi no: 3944. 9/335./
Ibn Asakir vakerela: “-Bushra- spomnimo ko hadisi, tani najava kaj ka avel o Ebu Hasan el-Eshari, najava basho leskoro dzandipa thaj imani.” / Tebjin – Ibn Asakir str:45.
Ibn Asakir panda vakerela: “Mashkar odola koj veruinena kaj –Bushra- tani najava basho Imam Eshari, tano o Bejhaki. Ov vakerela: ‘Potsetingjema nekola Esharije ko teksti hadiseskoro taro Iljad el Eshari kaj o Pejgamberi (a.s.), ko tefsiri e aeteskoro: “O Devel ka avel narodoja koj Ov namgjelaolen hem ola mangjena Le.” Sikavgja pe vasteja ko Ebu Musa el Eshari hem vakergja: “Odova i narodo akale manusheskere plemestar.” – Bejhaki panda vakerela: ‘Akava i sebepi baro hem vozvishimo stepen e Ebu Hasan Esharijaskoro, koj tano potomko taro Ebu Musa el Eshari. Kaske o Devel dengja znanje, razuk ki vera, cvrsto slediba o sunneti thaj jasna odgovorencar e bidatchijengje.” / isto lil str: 45. Tabekatu Shafijje. Tadzuddin es-Subuki. 3/362./
Interesno, nijek vaver pleme na puchle e Pejgambere basho akaid osven o Esharije. Prenesinelape taro Imran bin Husejn kaj vakergja: “Alo o pleme Benu Temim, (akava i pleme taro NEDZD!) ko Pejgamberi (a.s.) a ov olengje vakergja: “Prifatinen i ‘Bushra’ ej benu Temim! – Ola vakergje: ‘Ka prifatinasine te dengjan amen delo taro borbeno pleni,” – Izmeningjape o liko e Pejgambereskoro. Palo odova, ale manusha taro Jemen. O pejgamberi vakergja: ““Prifatinen i ‘Bushra’ koja na prifatingja ola o benu Temim! Pa vakergje: “Prifatinaja ej Allaheskoro resuli!” Se amen alem te anlaina o dini hem te pucha tut basho Pravvilno. – Pa o Pejgamberi (a.s.) vakergja: “Postoinelasine o Devel, hem vaver nishto na postoinelasine.” / Buhari hadisi no: 4386./
Eke, avdive i Esharisko akida avela akale plemestar so kergjem lafi, hem akala hadisja kola dengje amen haberi basi olengoro vrednost!
Basho Maturidijje:
So odnesinelape dzi ko Maturidijje; olada i spomnime ko hadisi e Pejgambereskoro (a.s.). O Pejgamberi (a.s.) vakergja: “Ka osvoinen o Konstantinopol, vozvishimo vodaci tano odova, vozvishimi vojska i odija.” /Mustedrek – Hakim 4/486. El-Istiab – Ibn Abdul Berr 1/170. Ahmed. Taberani. Bezzar.../
Tari islamsko istorija, poznato i kaj o osnovachi e Konstantinopoliseskoro tano o Mehmed el-Fatih a ov sine Maturidija – Hafefija – Sufija, isto sar leskiri vojska, koja angja o islam ko amengje ko Balkan kaskiri akida amen avdive sledinaja.
Basho Vehabijje:
Prenesinelape taro Hz. Ali (r.a.) kaj o Pejgamberi (a.s.) vakergja: “Ko krajo e vakteskoro ka pojavinenpe manusha, terne ama glupava! Ka kheren lafi chibjaja najshuzi mashkar o stvorenija. Ka chitinen o Kur’ani, ama nane te nakel lengere grklanendar natele. Ka ikloven taro dini, sas so i strela iklola taro piro lako.” /Buhari no: 3611.
Jek puchlja: “Sar ka pendzara olen, Ja Resulallah?” – Prema o –TAHLIK-! Vakergja o Pejgamberi (a.s.).
O Lafi –TAHLIK- ki arabsko chib isile duj znachanja:
a) – Brichibe shero – Geralipa.
b)- Vasdipe, peravibe.
Prenesinelape taro Ebu Berze: “Vakeravatuke tar odova so me jakja dikle hem me khana shungje, vakergja o Pejgamberi (a.s.): “Taro Istok ka ikloven manusha, sar akava Zul Hurejsa i lendar, a ka izgledinen agjare: ‘Ka chitinen o Kur’ani, ama nane te nakel lengere grklanendar natele. Ka ikloven taro dini, sas so i strela iklola taro piro lako.” – Pa o Pejgambero (a.s.) chivgja pe vasta ko kolin, hem vakergja: ‘olen ka pendzaren taro –TAHLIK-. Ka ikloven odnovo hem odnovo sa dzikote o posledno na iklola e Dedzaleja,” /Musned Ahmed ibn Habel./
Diken, o istoricharja so zabelezingje ki istorija e Vehabijegiri:
O Ahmed Zeid Dahlan: “Keda pojavingjepe o Vehabije, naredinenasine pire sledbenikonge murshengje dzuvlengje, te shishinen pe bala dzi ki ger, so ka shaj te barjon neve bala kola na kergje shirk.” / Islamijje ba’de medji futuhatin Nebevijje, Ahmed Zejni Dahlan. 2/224-225.
Hem ma te bistra te andina e Zul Huvejsire manush kova inele bari hem bisredimi (rashchupimi), brada koj alo ko Pejgaberi (a.s.) vakerindor: ‘Ej Devleskoro Pejgamberi! Dara taro Devel! Hem sudin pravedno!’ – A o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Me te na darava e Devlestar; koj ka darol Olestar?! Ko cahachipe akalestar ka ikloven manusha kola ka ikloven taro dini, sar i strela iklola tar poro lako!’. /Buhari no:7093./
Ko jek vaver rivaeti akale hadiseskoro, vakerelape kaj o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Keda bi me reslum olen ko hajati, ka kazninavsine olen e semudeskere kaznaja!’ / Buhari no: 4351/
Prenesinelape taro ibn Omer, kaj o Pejgamberi (a.s.) sikavgja pe vasteja premal ko istok, prema o ‘NEDZ’D’ thaj vakergja: ‘Odote tani i fitna! Odotar ka pojavinelpe e shejtaneskoro shing!’ / Buhaei no: 7093./
Isto agar, ko jek hadisi taro Ibn Omer vakerelape kaj o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Devla! De bereketi ko Sham thaj ko Jemen! – a nekola vakergje: ‘Hem ko Nedz’d Ja Resulallah!’ – A o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Devla! De bereketi ko Sham thaj ko Jemen! – a nekola vakergje: ‘Hem ko Nedz’d Ja Resulallah!’ – A o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Devla! De bereketi ko Sham thaj ko Jemen! a nekola vakergje: ‘Hem ko Nedz’d Ja Resulallah!’ – A o Pejgamberi (a.s.) vakergja: ‘Ko nezd’d tane o zemjotresja thaj i fitna olestar ka iklol e shejtaneskoro shing!’ / Buhari: 7094./
Prenesinelape tari Aisha (r.a.) kaj o Pejgamberi (a.s.) sine puchlo basho aeti: ‘A ola kaskere vile i nasvale...’ – pa vakergja: ‘Te diklen odolen kola sledinena e nejasna ‘muteshabih’ aetija thaj hadisija, araken tumen olendar, se o Devel olen andingja ko akava aeti!’ /Buhari: 4574, Muslim: 2665. Tirmizi: 2997./
O osnovateli e Vehabiengoro o Muhammed ibn Abdulvehab bijamo i ko gav Ujejna koj tano centar ki diz ‘Nedz’d’. Odote ov pochmingja po daveti, hem dzzi avdive o Nedz’d tano olengoro cenrat basho lengoro sikloiba. Sa olengjere imamja sine taro Nedz’d. Ola i tane terne, bishkoluime, manusha glupavone ideencar. Ola ko namazi ikerena pe vasta ko kolin. Sar so ko upruno hadisi o Pejgamberi (a.s.) dengja ishareti kaj len ka pendzara taro –Tahlik- so ola ka phanden pe vasta ko kolin! Isile dugachko brada thaj gerale shere. Glavno tema tani olengje nekas te kerek kjafiri, hem i tema basho kaj thano Devleskoto than! Te diklem e Vehabiengjere lila, ka dika kaj ola i tane sa sostavime taro nejasna – muteshabih aetija thaj hadisija! Hem ka dika kaj ola piri akida gradinena ki piro sopstveno tumachenje.
Huvel Bakij...
Imam Ibrahim Rufat Ajdin
Vesseam!